176- Orthodoxie et catholicisme partie 2

Un dogme est une affirmation considérée comme fondamentale, incontestable et intangible par une autorité politique, philosophique ou religieuse.

Dans l’Église orthodoxe, il n'existe que trois dogmes :

1. Dieu est Un en Trois Personnes, Père, Fils et Saint-Esprit ;
2. Le Christ, Fils de Dieu, est pleinement Homme et pleinement Dieu ;
3. Marie, Mère de Dieu, est toujours vierge.

Nous avons vu dans le précédent message que l’Église catholique a dogmatisé des idées qui relèvent de sa souveraineté, ou de l'application de sa politique, mais pas de sa foi. Le dogme de l'infaillibilité du pape  n'étant que l'un d'eux.

Mais il n'est pas besoin d'être un grand théologien pour considérer que le fait, en somme, de placer sur un même plan l'infaillibilité du pape et la divinité du Christ pose problème. En posant ce dogme, la papauté n'a fait qu'imiter l’Égypte antique, qui divinisait ses pharaons. Une méthode efficace pour asseoir un pouvoir sur une population donnée, mais une méthode qui vient du paganisme et non du christianisme.

Les orthodoxes considèrent que ce qui a été cru partout, par tous et en tout temps est la marque de l'Esprit-Saint qui guide l’Église. C'est pour cela que les décisions qui touchent l’Église ne peuvent être prises qu'à l'unanimité de l'ensemble des Églises du monde. C'est dans ce sens qu'est préparé le prochain concile panorthodoxe. L’Église pourrait donc ainsi, d'une certaine façon, être considérée comme infaillible, bien qu'il ne s'agisse pas d'un dogme, mais d'une conception spirituelle.

En juin 2010, Benoît XVI demandait pardon pour les fautes de l’Église. Ce faisant, il considérait que l’Église, guidée par l'Esprit-Saint et le Christ (Matth. 28, 20 ; Jn 15, 26), pouvait être faillible, tout en revendiquant que lui-même ne l'était pas. Il se plaçait ainsi au-dessus de l’Église. Il induisait ainsi que l'Esprit le guidait lui, mais ne guidait pas toujours l’Église...

Si certains dogmes relèvent ainsi de la politique, d'autres relèvent de la croyance, comme le Filioque, adjonction au dogme de la Trinité, ou l'Immaculée conception. Si le Filioque est un dogme ancien et puise sa source dans les écrits de saint Augustin, l'Immaculée conception ne date que du 8 décembre 1854. Tous ces ajouts, dont certains sont plus que douteux, ne font que dresser des barrières entre les hommes, sans les rapprocher de la Vérité.

Venant expliciter les dogmes, la doctrine de l’Église est définie par les conciles, qu'ils soient œcuméniques ou non. Elle s'inspire souvent des écrits des Pères de l’Église et évolue dans son application pour prendre en compte les changements de la société. Nous avons vu que le concile de Moscou avait fixé la doctrine sociale de l’Église russe à la fin de l'ère communiste. La doctrine est fixée suivant les préceptes de l’Évangile, mais également, bien souvent, par l'enseignement des spirituels qui la nourrissent de leur expérience, ainsi que par la culture des pays. Dans l’Église catholique, la doctrine est généralement fixée par le pape, au travers de ses encycliques, sortes de décrets d'application.

L'une des divergences entre l'Orient et l'Occident vient de ce rapport à l'héritage des Pères. En Orient, nombreux sont les penseurs sur lesquels s’appuient la doctrine de l’Église, ce qui permet de compléter, d'approfondir, ou d'enrichir la pensée de tel ou tel Père par celle d'un autre.

Ces Pères ne sont pas cantonnés à une région, même si la Cappadoce en a vu naître de nombreux. Ils ne sont pas davantage limités à une époque, qui aurait pris fin il y a fort longtemps. Basile le Grand, Grégoire le Théologien et Jean Chrysostome, communément appelés les trois saint Hiérarques, sont des Pères cappadociens du IVème siècle, mais Grégoire Palamas, Maxime le Confesseur, Isaac le Syrien et bien d'autres parsèment l'histoire de l'orthodoxie.

En Occident, la théologie d'Augustin d'Hippone sert de fondement pour la doctrine catholique. L'œuvre de saint augustin est certes colossale, mais l'Occident s'est enfermé en faisant abstraction de tout ce qui venait à son encontre. Le Filioque, par exemple, trouve ses origines dans les écrits d'Augustin, et jamais la papauté n'accepta de prendre en compte la pensée orientale lorsqu'elle décida d'ériger cette réflexion métaphysique en dogme.

On pourrait évoquer de très nombreux autres points de divergence entre les catholiques et les orthodoxes. Citons-en quelques-un à titre d'exemple.

Au point de vue ecclésiologique :

1. il faut deux évêques pour en ordonner un troisième (O), alors qu'aucun évêque ne peut exercer sans la désignation du pape (C) ;
2. le peuple valide l'élection d'un clerc et peut s'y opposer (O), mais n'a pas son mot à dire chez les catholiques. Je ne parle ici que de la théorie, et reviendrai sur le cas du métropolite Emmanuel Adamakis et le Daru-gate une autre fois ;
3. les règles - dont beaucoup sont reprises dans la doctrine de l’Église - servent à guider les hommes, mais les pères spirituels ont une grande liberté pour les adapter à l'évolution spirituelle de chacun (O), alors qu'elles s'imposent aux croyants (C) ;
4. du point précédent découle une approche divergente sur les cas de divorce et de nombreuses questions de société.

Au plan liturgique, on peut relever :

1. le baptême par immersion (O), ou le baptême par aspersion (C) ;
2. un prêtre ne peut pas célébrer d'office s'il n'y a pas au moins un fidèle orthodoxe avec lui (O) ; alors qu'un prêtre catholique peut célébrer même s'il est seul ;
3. la communion se fait sous les deux espèces (O), ou sous la seule forme du pain (C) ;
4. le pain liturgique est fait avec du levain (O), ou il il est azyme, comme le pain des juifs (C) ;
5. la transsubstantiation se fait au moment de l'élévation (O), ou au moment de la prononciation des paroles du Christ (C) ;
6. le prêtre prie face à l'autel et face à Dieu (O), ou face à au peuple depuis Vatican II (C) ;
7. que le Christ te pardonne est la formule utilisée pour l'absolution (O), plutôt que je vous pardonne tous vos péchés (C) ;
8. le baptême, la confirmation et la première communion sont liés et possibles dès la naissance (O), ou seulement par étapes qui ponctuent la vie de l'enfant (C) ;
9. un divorce est l'annulation du mariage (O), ou la nullité du mariage - le mariage est alors réputé n'avoir jamais existé, même s'il y a eu des enfants entre temps (C) ;
10. les mariages ou les baptêmes sont des offices immuables (O), ils peuvent être composés à la demande par les laïcs (C) ;
11. après la mort, le sort de l'âme est le mystère de Dieu dans l'attente du Jugement (O), alors qu'elle est condamnée à expier ses fautes dans le purgatoire, sorte de salle d'attente avant le jugement dernier (C).

Au plan culturel :

1. les symboles ne sont jamais représentés sur les icônes (O), alors qu'ils gardent une place dans la peinture religieuse (C) ;
2. place des icônes (O), ou des statues (C) ;
3. port de la barbe chez les clercs (O), ou non (C), même si, sur ce point, le métropolite Emmanuel Adamakis a déjà commencé à prêcher l'union ;
4. le signe de croix se fait de droite à gauche (O), ou de gauche à droite (C) ;
5. absence d'instruments de musique dans les offices (O), ou possibilité de leur présence (C).

Je suis toujours très embêté lorsqu'on me demande quelles sont les différences entre les orthodoxes et les catholiques. Des hommes très savants ont écrit des livres entiers sur chacun de ces points de divergence, et sur bien d'autres encore.

La plupart des divergences énumérées ci-dessus restent néanmoins facilement surmontables, car pouvant légitimement cohabiter au sein d’Églises réunifiées, et n'étant pas dogmatisées. Aucun de mes enfants n'est pareil, et je commettrais une faute grave si je voulais les plaquer sur le même modèle que j'aurais fixé au préalable. Il est légitime que chaque homme ait ses particularités propres, et cela vaut aussi bien pour les groupes humains et les Églises.

Les véritables problèmes viennent de ce qui a été dogmatisé, ainsi que des flots de sang qui ont coulé à travers l'Histoire chaque fois que l'Occident a voulu écraser les autres nations non soumises et leur imposer sa façon de penser.

Quelles que soient les unions, évidemment souhaitables, entre des institutions qui s'affrontent depuis presque aussi longtemps qu'elles existent, et je dirais même quelle que soit la part de vérité qu'elles prêchent, n'oublions jamais que, en tant que chrétiens, ce n'est pas l'appartenance à l’Église qui fait notre valeur, mais le respect et l'application du message du Christ. Et, à ce propos, ses paroles furent sans appel. Le Christ dit en effet à la Samaritaine, considérée par les juifs de son époque comme une hérétique : Femme, crois-moi, l’heure vient où ce ne sera ni sur cette montagne ni à Jérusalem que vous adorerez le Père. Vous adorez ce que vous ne connaissez pas ; nous, nous adorons ce que nous connaissons, car le salut vient des Juifs. Mais l’heure vient, et elle est déjà venue, où les vrais adorateurs adoreront le Père en esprit et en vérité ; car ce sont là les adorateurs que le Père demande. Dieu est Esprit, et il faut que ceux qui l’adorent l’adorent en esprit et en vérité. (Jn 4, 21-24)

Laissons donc les égarés à leurs propres anathèmes et faisons attention à rester justes dans ce que nous faisons, en gardant à l'esprit que la recherche de la Vérité est le Chemin qui conduit à la Vie. C'est sur ce principe que nous pourrons réellement être unis, bien au-delà des catholiques et des orthodoxes, dans l'amour plus que dans les textes.

176 – Ορθοδοξία και καθολικισμός — Μέρος Β'

Ένα δόγμα είναι ένας ισχυρισμός που θεωρείται ως θεμελιώδης, αδιαφιλονίκητος και ανέγγιχτος από μία πολιτική, φιλοσοφική ή θρησκευτική εξουσία.

Στην ορθόδοξη Εκκλησία, υπάρχουν μόνον τρία δόγματα:

1.    Ο Θεός είναι ένας σε τρία πρόσωπα, Πατέρας, Υιός και Άγιο Πνεύμα·

2.    Ο Χριστός, υιός του Θεού, είναι πλήρως άνθρωπος και Θεός·

3.    Η Μαρία, Θεομήτωρ, είναι παρθένος.

Είδαμε στο προηγούμενο μήνυμα ότι η καθολική Εκκλησία δογμάτισε τις ιδέες που αφορούν την κυριαρχία της, ή την εφαρμογή της πολιτικής της, αλλά όχι την πίστη της. Το δόγμα του αλάθητου του Πάπα αποτελεί μία από αυτές.

Όμως δεν χρειάζεται να είναι κάποιος μέγας θεολόγος για να θεωρήσει ότι το γεγονός, τελικά, να τοποθετηθεί στο ίδιο επίπεδο το αλάθητο του Πάπα και η θεότητα του Χριστού θέτει ένα πρόβλημα. Θέτοντας αυτό το δόγμα, η παποσύνη μιμήθηκε την Αρχαία Αίγυπτο, που θεοποιούσε τους Φαραώ της. Μία αποτελεσματική μέθοδος για να επιβάλει την εξουσία σε έναν δεδομένο πληθυσμό, αλλά μία μέθοδος που πηγάζει από την ειδωλολατρία και όχι από τον χριστιανισμό.

Οι ορθόδοξοι θεωρούν ότι ό,τι πιστεύτηκε παντού, από όλους και πάντοτε είναι το  σημείο του Αγίου Πνεύματος που καθοδηγεί την Εκκλησία. Γι' αυτό το λόγο οι αποφάσεις που αφορούν την Εκκλησία μπορούν να ληφθούν μόνον ομόφωνα από το σύνολο των Εκκλησιών του κόσμου. Υπό αυτή την έννοια προετοιμάζεται ή επόμενη πανορθόδοξος σύνοδος. Η Εκκλησία θα μπορούσε έτσι, κατά κάποιον τρόπο, να θεωρηθεί ως αλάθητη, ακόμη κι αν δεν πρόκειται για δόγμα, αλλά για πνευματική σύλληψη.

Τον Ιούνιο του 2010, ο Βενέδικτος ΙΣΤ' ζήτησε συγγνώμη για τα λάθη της Εκκλησίας. Κάνοντας αυτό, θεωρούσε ότι η Εκκλησία, καθοδηγούμενη από το Άγιο Πνεύμα και τον Χριστό (Κατά Ματθαίον 28, 20· Κατά Ιωάννη 15, 26), μπορούσε να κάνει σφάλμα, λέγοντας ταυτόχρονα ότι ο ίδιος ήταν αλάθητος. Έβαζε τον εαυτό του έτσι υπεράνω της Εκκλησίας. Υπονοούσε έτσι ότι το Άγιο Πνεύμα τον καθοδηγούσε αυτόν, αλλά δεν καθοδηγούσε πάντοτε την Εκκλησία…

Εάν ορισμένα δόγματα έχουν σχέση έτσι με την πολιτική, άλλα έχουν με την πίστη, όπως το Φιλιόκβε, πρόσθεση στο δόγμα της Τριάδας, ή η Άμωμος σύλληψη. Εάν το Φιλιόκβε είναι ένα αρχαίο δόγμα και αντλεί την πηγή του από τα γραπτά του αγίου Αυγουστίνου, η Άμωμος σύλληψη χρονολογείται μόνον από τις 8 Δεκεμβρίου 1854. Όλες αυτές οι προσθέσεις, από τις οποίες ορισμένες είναι παραπάνω από αμφίβολες, ορθώνουν μόνον τείχη μεταξύ των ανθρώπων, χωρίς να τους κάνουν να προσεγγίσουν την Αλήθεια.

 

Προσπαθώντας να εξηγήσει τα δόγματα, το δόγμα της Εκκλησίας καθορίζεται από τις συνόδους, είτε πρόκειται για οικουμενικές ή όχι. Εμπνέεται συχνά από τα γραπτά των Αγίων Πατέρων και εξελίσσεται στην εφαρμογή της για να λάβει υπόψη τις αλλαγές της κοινωνίας. Είδαμε ότι η σύνοδος της Μόσχας είχε ορίσει το κοινωνικό δόγμα της ρωσικής Εκκλησίας στο τέλος της κομουνιστικής εποχής. Το δόγμα καθορίζεται σύμφωνα με τις αρχές του Ευαγγελίου, αλλά επίσης, πολύ συχνά, από την διδασκαλία των πνευματικών που την τρέφουν με την εμπειρία τους, όπως και από τον πολιτισμό των χωρών. Στην καθολική Εκκλησία, το δόγμα καθορίζεται γενικά από τον Πάπα, μέσω των εγκυκλίων του,  κάτι σαν εκτελεστικά διατάγματα.

Μία από τις αποκλίσεις μεταξύ Ανατολής και Δύσης προέρχεται από αυτή την σχέση με την κληρονομιά των Πατέρων. Στην Ανατολή, πολλοί είναι οι διανοητές επάνω στους οποίους στηρίζεται το δόγμα της Εκκλησίας, γεγονός που επιτρέπει να συμπληρωθεί, να εμβαθυνθεί ή να εμπλουτισθεί η σκέψη του τάδε ή του άλλου Πατέρα με αυτήν ενός άλλου.

Αυτοί οι Πατέρες δεν ανήκουν σε μία περιοχή, ακόμη κι αν πάρα πολλοί γεννήθηκαν στην Καππαδοκία. Ούτε περιορίζονται περισσότερο σε μία εποχή, που θα είχε τελειώσει εδώ και πολύ καιρό. Ο Μέγας Βασίλειος, ο Γρηγόριος ο Θεολόγος και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, που αποκαλούνται κοινά τρείς Ιεράρχες, είναι οι Καππαδόκες Πατέρες του 4^ου αι., αλλά ο Γρηγόριος Παλαμάς, o Μάξιμος ο Ομολογητής, o Ισαάκ ο Σύρος και πολλοί άλλοι αφθονούν στην ιστορία της ορθοδοξίας.

Στη Δύση, η θεολογία του Αυγουστίνου Ιππώνος χρησιμεύει ως βάση για το καθολικό δόγμα. Το έργο του αγίου Αυγουστίνου είναι όντως κολοσσιαίο, αλλά η Δύση εγκλωβίστηκε παραμερίζοντας όλους όσους έρχονταν προς συνάντησή της. Το Φιλιόκβε, π.χ., πηγάζει από τα γραπτά του Αυγουστίνου, και ποτέ η παποσύνη δεν δέχτηκε να λάβει υπόψη τον ανατολικό στοχασμό όταν αποφάσισε να υψώσει αυτή τον μεταφυσικό στοχασμό σε δόγμα.

Θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σε πολλά άλλα σημεία διαφοράς μεταξύ των καθολικών και των ορθοδόξων. Ας αναφέρουμε μερικά παραδείγματα.

Από εκκλησιολογικής πλευράς:

1.  χρειάζονται δύο επίσκοποι για να χειροτονήσουν έναν τρίτο (O), ενώ κανένας επίσκοπος δεν μπορεί να ασκήσει χωρίς τον διορισμό του Πάπα (Κ)·

2.  ο λαός επικυρώνει την εκλογή ενός κληρικού και μπορεί να εναντιωθεί (O), αλλά δεν μπορεί να πει τίποτα στους καθολικούς. Μιλώ εδώ μόνον για την θεωρία, και θα επανέλθω στην περίπτωση του μητροπολίτη Εμμανουήλ Αδαμάκη και το Daru-gate άλλη φορά˙

3.  οι κανόνες —πολλοί από τους οποίους χρησιμοποιούνται στο δόγμα της Εκκλησίας— χρησιμεύουν στην καθοδήγηση των ανθρώπων, αλλά οι πνευματικοί πατέρες έχουν μεγάλη ελευθερία για να τους προσαρμόσουν στην πνευματική εξέλιξη του καθένα (O), ενώ επιβάλλονται στους πιστούς (Κ)˙

4.  από το προηγούμενο σημείο πηγάζει μία αποκλίνουσα προσέγγιση όσον αφορά περιπτώσεις του διαζυγίου και πολλά κοινωνικά προβλήματα.

Από λειτουργικής πλευράς:

1.  η βάπτιση με κατάδυση (O), ή η βάπτιση με ράντισμα (Κ)˙

2.  ένας ιερέας δεν μπορεί να λειτουργήσει εάν δεν έχει τουλάχιστον έναν ορθόδοξο πιστό μαζί του (O)˙ ενώ ένας καθολικός ιερέας μπορεί να λειτουργήσει ακόμη και μόνος του˙

3.  η Θεία Μετάληψη υπό τις δύο μορφές (O), ή μόνον υπό την μορφή του άρτου (Κ)˙

4.  η λειτουργιά γίνεται με προζύμι (O), ή είναι άζυμος άρτος, όπως ο άρτος των Εβραίων (Κ)˙

5.  η μετουσίωση γίνεται κατά την ύψωση (O), ή όταν προφέρονται τα λόγια του Χριστού (Κ)˙

6.  ο ιερέας προσεύχεται προς την Αγία Τράπεζα και προς τον Θεό (O), ή προς τον λαό από το Βατικανό II (Κ)˙

7.  ο Χριστός να σε συγχωρήσει είναι ο τύπος που χρησιμοποιείται για την άφεση (O), αντί για το συγχωρώ όλες τις αμαρτίες σου (Κ)˙

8.  η βάπτιση, η επιβεβαίωση και η πρώτη κοινωνία συνδέονται και είναι δυνατές αμέσως μετά την γέννηση (O), ή μόνον με στάδια που οριοθετούν την ζωή του παιδιού (Κ)˙

9.  ένα διαζύγιο είναι η ακύρωση του γάμου (O), ή η ακυρότητα του γάμου —ο γάμος τότε θεωρείται ότι δεν υπήρξε ποτέ, ακόμη κι αν γεννήθηκαν παιδιά στο μεταξύ (Κ)˙

10.               οι γάμοι ή οι βαπτίσεις αποτελούν αναλλοίωτες τελετές (O), μπορούν να συντεθούν με πρόταση από κόσμιους (Κ)˙

11.               μετά τον θάνατο, η τύχη της ψυχής είναι το μυστήριο του Θεού εν αναμονή της Κρίσης (O), ενώ καταδικάζεται να εκτίσει τα αμαρτήματά της στο καθαρτήριο, είδος αίθουσας αναμονής πριν την τελική κρίση (Κ).

Από πολιτιστικής πλευράς:

1.  τα σύμβολα δεν αναπαριστώνται ποτέ στις εικόνες (O), ενώ διατηρούν μία θέση στην εκκλησιαστική ζωγραφική (Κ)˙

2.  θέση των εικόνων (O), ή των αγαλμάτων (Κ)˙

3.  γενειάδα στους κληρικούς (O), ή όχι (C), ακόμη και αν, όσον αφορά αυτό το σημείο, ο μητροπολίτης Εμμανουήλ Αδαμάκης άρχισε ήδη να κηρύσσει την ένωση˙

4.  το σημείο του σταυρού γίνεται από δεξιά προς τα αριστερά (O), ή από τα αριστερά προς τα δεξιά (Κ)˙

5.  απουσία μουσικών οργάνων στις τελετές (O), ή δυνατότητα παρουσίας τους (Κ).

Σκοτίζομαι πάντοτε πολύ όταν με ρωτούν ποιες είναι οι διαφορές μεταξύ ορθοδόξων και καθολικών. Πολυμαθείς άνθρωποι έχουν γράψει ολόκληρα βιβλία σε καθένα από αυτά τα σημεία απόκλισης, και πολλά άλλα ακόμη.

Οι περισσότερες από τις αποκλίσεις που απαριθμήθηκαν μπορούν ωστόσο εύκολα  να υπερνικηθούν, γιατί θα μπορούσαν νόμιμα να συνυπάρξουν στους κόλπους των ενωμένων εκκλησιών, και δεν είναι δογματισμένες. Κανένα από τα παιδιά μου δεν είναι παρόμοιο, και θα έκανα ένα μεγάλο σφάλμα εάν ήθελα να τα θέσω στο ίδιο μοντέλο που θα είχα καθορίσει εκ των προτέρων. Είναι βάσιμο κάθε άνθρωπος να έχει τις δικές του ιδιαιτερότητες, και αυτό ισχύει τόσο για τις ανθρώπινες ομάδες όσο και για τις Εκκλησίες.

Τα πραγματικά προβλήματα προέρχονται από αυτά που δογματίστηκαν, όπως και οι ποταμοί αίματος που έτρεξαν κατά την διάρκεια της Ιστορίας κάθε φορά που η Δύση θέλησε να συντρίψει τα άλλα έθνη που δεν υποτάσσονται και να τους επιβάλει τον τρόπο σκέψης της.

Όποιες κι αν είναι οι ενώσεις, ξεκάθαρα επιθυμητές, μεταξύ των αρχών που αντιπαρατίθενται τόσο πολύ σχεδόν από τότε που υπάρχουν, και θα έλεγα ακόμη όποιο κι αν είναι το μέρος αλήθειας που κηρύσσουν, δεν πρέπει να ξεχάσουμε ποτέ ότι, ως χριστιανοί, η αξία μας δεν προέρχεται από το αν ανήκουμε στην Εκκλησία, αλλά ο σεβασμός και η εφαρμογή του μηνύματος του Ιησού. Και, ως προς αυτό, τα λόγια του είναι αναμφισβήτητα. Ο Χριστός λέει όντως στην Σαμαρείτισσα, που θεωρείτο από τους Εβραίους της εποχής του ως αιρετική: γύναι, πίστευσόν μοι ὅτι ἔρχεται ὥρα ὅτε οὔτε ἐν τῷ ὄρει τούτῳ οὔτε ἐν Ἱεροσολύμοις προσκυνήσετε τῷ πατρί. Ὑμεῖς προσκυνεῖτε ὃ οὐκ οἴδατε, ἡμεῖς προσκυνοῦμεν ὃ οἴδαμεν· ὅτι ἡ σωτηρία ἐκ τῶν Ἰουδαίων ἐστίν. Ἀλλ᾿ ἔρχεται ὥρα, καὶ νῦν ἐστιν, ὅτε οἱ ἀληθινοὶ προσκυνηταὶ προσκυνήσουσι τῷ πατρὶ ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ· καὶ γὰρ ὁ πατὴρ τοιούτους ζητεῖ τοὺς προσκυνοῦντας αὐτόν. Πνεῦμα ὁ Θεός, καὶ τοὺς προσκυνοῦντας αὐτὸν ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ δεῖ προσκυνεῖν. (Κατά Ιωάννη 4, 21-24)

Ας αφήσουμε λοιπόν τους απολωλότες στους ίδιους αφορισμούς τους και ας προσέχουμε να είμαστε δίκαιοι σε αυτό που κάνουμε, μην ξεχνώντας ότι η αναζήτηση της Αλήθειας είναι η Οδός που οδηγεί στη Ζωή. Πάνω σε αυτή την αρχή θα μπορέσουμε να ενωθούμε πραγματικά, πολύ πιο πέρα από καθολικούς και ορθοδόξους, περισσότερο μέσα στην αγάπη παρά στα κείμενα.